İlham Əliyevin gərginliyi azaltmaq siyasəti: Kimlər bu siyasətə qarşı çıxır?

İlham Əliyev siyasi şahmat lövhəsində fərqli gedişlər edir. Kənar baxışla görünən budur ki, ölkə başçısı cəmiyyətdəki gərginliyi azaltmaq istəyir.

Ehtimal etmək olar ki, siyasi məhbusların bir qismi, o cümlədən Əli İnsanov, Gözəl Bayramlı tezliklə azadlığa çıxacaq.  Düşünmək olar ki, bütün bunlar gərginliyi azaltmağa, Heydər Əliyev siyasətinə dönüşə hesablanıb. Lakin... Kimlərsə gərginliyi azaltmağa imkan vermir. Kimlər?

Prezident və onun ətrafınında olan müəyyən kəsim ictimai rəyi hakimiyyətin xeyrinə dəyişmək istəyir. Lakin onlarla ictimai fəallar arasında da bir sədd çəkilib. Müəyyən qism məmurlar ictimai rəyi formalaşdıran əsas simaları prezidentdən və iqtidardan  narazı salır. Elə həmin simalar yeni siyasi məhbuslar ideyası təklif edir. Açıq – aydın görünür ki,  hədəfdə ölkə başçısıdır. Baş verənlər çox ciddi kataklizmlərin göstəricisidir.

Bu arada, çox nüfuzlu beynəlxalq təşkilat Bakıda Səhiyyə Nazirliyinin əməkdaşları və polislər üçün treninqlər keçirir. Müstəqil hüquq müdafiəçiləri, iqtisadçı, siyasi şərhçi və ekspertlərlə də eyni mövzuda görüş və təlimlər keçirir. Burada təəcüblü heç nə yoxdur? Bəli, yoxdur. Amma müzakirə edilən mövzular maraqlıdır: "Terror, müharibə, qarışıqlıq zamanı nə etməli?". Qərb ekspertləri bu mövzuda intensiv təlimlər keçirtməyi planlaşdırırlar. Bütün bunlar hələ ki cavabsız qalan bir sualı doğurur - Azərbaycanda xaos yaşana bilərmi? 

Prezidenti kim tənqid edir?

Azərbaycanın hazırki dövlət başçısının idarəetməsi sağdan və soldan tənqidlərə məruz qalır. Müxalifət dövlət başçısının siyasi kursunu qeyri-ardıcıl, təzadlı və qeyri-məntiqi, bulmacalar və paradokslardan ibarət siyasət adlandırır. Prezidentin opponentləri hesab edirlər ki, bu kurs özünü daxili siyasətdə olduğu kimi, diplomatiyada da büruzə verir. Bu siyasət ilk baxışdan Heydər Əliyev dönəminin siyasətinin davamı təsirini bağışlasa da, sərt dönüşləri ilə seçilir. Belə kurs qaçılmaz böhranlara yol açır. Heç də təsadüfi deyil ki, Rusiya mətbuatı ölkə rəhbərliyi barədə ciddi kompromat savaşına başlayıb. Tələblərdən birinin də İranla sərhəd olan rayonlara (işğaldan azad ediləcəyi gözlənilən rayonlara – A.R.) Rusiya qoşunlarının yerləşdirilməsidir. Buna razılıq vermək ABŞ tərəfindən ciddi narazılıqla qarşılana bilər. Bir sözlə, Azərbaycan iqtidarı daxili intiriqalarla zəngin və fırtınaya düşmüş bir gəmini xatırladır. Gəminin batması və ya sahilə çıxması qasırağanın, yəni, xarici təzyiqlərin gücündən asılı olacaq. Prezidentin tənqidçiləri belə hesab edirlər ki, idarəetmənin təzadlarından danışmaq da yersizdir, əslində, Azərbaycanda hakimiyyət böhranı müşahidə olunur. Heydər Əliyev dönəmindən fərqli olaraq, artıq bir şəxsin iradəsi ilə idarəolunan mexanizmdən də danışmaq mümükün deyil.

“Ən yaxşı yenilik elə köhnəliyin özüdür”

İlham Əliyev ölkəyə rəhbərlik etməyə gənc yaşlarından başladı. Azərbaycan uğrunda böyük savaş gedirdi, neft müqavilələri hələ gözlənilən pulu gətirməmişdi, ölkə hər an qarşıdurmaya sürüklənə bilərdi. İlham Əliyev bu böhranlı vəziyyətdən çıxa bildi. Lakin İlham Əliyevə münasibət daha çox Heydər Əliyevə olan münasibətlə eyni idi. Keçmiş prezidentin gölgəsindən çıxmaq istəyi hazırki prezidenti siyasi kursunda bir sıra redaktələr etməyə vadar elədi. Yeni prezident xarici və daxili siyasətdə müəyyən addımlar atmağa başladı. Məhz bu dönəmdən başlayaraq, İ.Əliyev barədə müstəqil və yeni siyasət yürüdən siyasi xadim kimi danışmağa başladılar. Lakin onun idarəetməsi bir çox müəmmalı suallar doğurdu. Cəmiyyət prezidentin ölkə üçün nələr edəcəyini, onun təşəbbüslərinin nə məqsədə xidmət edəcəyini anlamaq istəyirdi. İ.Əliyev yeni siyasi kursa üstünlük verən siyasi xadim təsiri bağışlayırdı. Bu paradiqmalar uyğunsuzluq, natamamlıqla müşayiət olunmağa başladı ki, bir çox suallar doğurdu və həmin suallara bu günə qədər cavab verən olmayıb. Siyasi rəhbərliyin Azərbaycansayağı siyasi kursu - demokratiya və avtoritarlıq arasında manevr siyasəti idi. Nə Avropasayağı demokratiya, nə də Şərqsayağı diktatura. İkisinin arasında olan bir siyasət. 

Ziddiyyətlərlə dolu, eyni zamanda, yenilikçi bir siyasət. Bir tərəfdən cəmiyyətin müsbət gözləntiləri və siyasi rəhbərliyin liberal niyyətləri, digər tərəfdən isə anti-Qərb çağırışları və qeyri-demokratik addımlar dövlət başçısının nə etmək istədiyini müəmmalarla doldururdu. Burada da bir incə məqam mövcuddur. Azərbaycan daha da inkişaf etdirilməsi strategiyasına qarşı çıxış edənlərin  məmurlar olduğu, prezidentin isə praqmatik və mütərəqqi bir siyasətçi olmaqla yanaşı, “artıq yüklərdən” azad olmaq cəhdlərindən xəbər verirdi. Prezident iqtisadi islahatlar və demokratik transformasiya tərafdarı kimi görünsə də, onun addımlarının gözlənilən nəticələr verməməsi paradoksal siyasi kursun təzahürü kimi qiymətləndiriliməyə başladı.

İlham Əliyev bu gün də eyni jestləri təkrarlayır. Lakin İ.Əliyev dördüncü prezidentliyində cəmiyyət bu qeyri-ardıcıl siyasi kursun başa çatmasını arzulayacaq.  Bunu anlayan ölkə başçısı xalq arasına çıxır, problemlərin bir hissəsini həll edir, cəmiyyətə barışıq təklif edir. Ətrafda müəyyən insanlar isə prezidentin uzatdığı barışıq əlini sıxmağa imkan vermir.

Siyasi idarəetməsi tənqid edilən Türkiyə prezidenti Ərdoğan onu tənqid edən jurnalistlərlə görüşür, suallarına cavab verir və özünü demokratik libasda təqdim edir. Azərbaycanda isə ölkə rəhbərini hətta sağlam tənqid edənləri belə zorən düşmənə çevirmək siyasəti yürüdülür.

Beləliklə, İlham Əliyev cəmiyyətə mesaj verdi. Ehtimal etmək olar ki, iqtidar “ən yaxşı yenilik elə köhnəliyin özüdür” şüarına üstünlük vercək. Baş verənlər seçki proqramına da bənzəyir. Ətrafı imkan versə, ölkə başçısı reytinqini qaldırmaq fikrindədir. Heç də istisna deyil ki, yaxın zamanlarda ölkədə olan və bəzi tanınmış beynəlxalq sosioloji mərkəzlər İlham Əliyevin reytinqinin həddən ziyadə yüksək olması ilə bağlı məlumatlatlar yayacaqlar.

Etatizm və liberal dəyərlər

İndi əsas məsələ “Rusiyanın, yoxsa ABŞ-ın yanında olmalıyıq?” sualına cavab axtarışı ilə bağlıdır. Bu illər ərzində İ.Əliyev Rusiya, ABŞ, İran arasında manevr etməklə mövcud siyasi kursun davam etməsində onların maraqlı olmasını ən azı müzakirəyə çıxara bildi. Yaxın Şərqdəki son olaylardan da hakimiyyət öz xeyrinə bəhrələnmək şanslarından yaralanmağa cəhd göstərdi. Belə ki, cəmiyyətin demokratikləşməsi və etatizmin məhvi yalnız qərbyönümlü siyasətə yol açmır, Qərb üçün arzuolunmaz nəticələr də doğura bilər. 

Avtoritar hakimiyyət bir çox hallarda vətənpərvər-millətçi, radikal-dini qrupların hakimiyyətindən daha sərfedici olur. Rəsmi Bakı nümayiş etdirmək istəyir ki, hazırkı durum Qərbə sərf də edə bilər. Azərbaycan digər Şərq ölkələri qədər despotik bir quruluşa malik deyil, eyni zamanda, Avropa ölkələrində mövcud olan demokratiyaya da sahib deyil. Digər tərəfdən, İlham Əliyev struktur dəyişikliklərinə də gedir. Prezident iqtisadi islahatlar və demokratik transformasiya tərafdarı kimi görünsə də, onun addımlarının gözlənilən nəticələr verməməsi paradoksal siyasi kursun təzahürü kimi qiymətləndirilir.

İmitasiya edilən demokratiya

İmitasiya edilən demokratiyanın  modeli getdikcə daha pis işləyir, hakimiyyət üçün daha çox problem yaradır, sistemi və onun özünü hörmətdən salır. Yaranmış vəziyyətdən iki yolla çıxmaq olar, ya  demokratiyanın imitasiya xüsusiyyətini azaltmaq, ya da vətəndaş rəyi ilə elektoral prosedur arasında istənilən əlaqəni istisna edib, imitasiya edilən demokratiyadan imtina etmək lazımdır.

Azərbaycanda birinci variant yuxarıda qeyd edilən səbəblərdən dolayı mümkün deyil. Bundan başqa, iqtidar SSRİ-nin “yenidənqurma” dövründən yaxşı dərs çıxarıb: seçkiləri bir qədər azad, rəqabət mühitini bir qədər geniş eləyən kimi, seçkilərdə qalib gələn namizədlərə yüksək tribunalara çıxış imkanı verən kimi hakim qruplaşmanın hakimiyyət inhisarı sual altına qoyulur.

Sosial-iqtisadi göstəricilərin pisləşdiyini nəzərə alsaq, seçkilərdə spontan etiraz səsvermələr mütəmadi hal ala bilər. Ona görə hökumətin seçki qanunvericiliyinin liberallaşmasını və siyasi rejimin ümumi yumşalmasını deyil, tamamilə zidd proseslər gözləmək lazımdır.

Ölkə rəhbəri komandasına deyil, özünə arxayındı. O, xalq tərəfindən sevildiyini və bunun həmişə belə olacağına əmin olsa da, məmurların çoxu, xüsusilə bilavasitə əhali ilə işləyən və səfərbərlik sxemlərinə cəlb edilən məmurlar iqtidarın əsl populyarlıq miqyasını və dərinləşən böhran fonunda perspektivlərini çox yaxşı dərk edir.

İstənilən halda, Azərbaycan hakimiyyəti çətin dövrə qədəm qoyub: daxili və xarici siyasətdə uğursuzluqlar və səhvlər əhalinin dəyişməyən hakimiyyətdən dolayı ümumi yorğunluğu ilə birləşir, iqtisadi problemləri dərinləşdirir. Belə bir şəraitdə imitasiya edilmiş demokratiyadan tamamilə imtina etmək istəyi yüksək vəzifəli məmurların çoxuna cəlbedici gələ bilər. Prezident ictimai fəallarla dialoqa başlamaqla, problemlərin həllinin bir qismini onlara yükləyə bilər. Bu isə demokratiyanın inkişafında maraqlı olmayanların maraqlarına zərbə olardı.  İstənilən halda, ölkə başçısı nələrisə dəyişmək istəyir, lakin ciddi müqavimətlə üzləşir...

Azər RƏŞİDOĞLU